نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی اُمّ‌الکتاب

اصطلاح «اُمّ‌الکتاب» سه‌بار در آیات قرآن به‌کار رفته است. نظرهای گوناگونی در این‌باره بیان شده است که باید گفت اتفاق‌نظر چشمگیری در میان آنها دیده نمی‌شود. برخی آن را در هر سه آیه یکی انگاشته و منطبق بر لوح محفوظ تلقّی کرده‌اند. عدّه‌ای دیگر نیز تفاوت‌هایی میان سه کاربرد قائل شده‌اند. به‌نظر می‌رسد که هر آیه را در عین عنایت به دیگر آیات - به‌ویژه دو کاربرد دیگر - نباید از نظر معنایی با هم خلط نمود و باید هریک را در جای خود بررسی کرد. با تأمّل در سیاق این آیات می‌توان بدین‌نتیجه رسید که این اصطلاح در مواضع مختلف به مدلول خاصّی دلالت دارد که جدا از دلالت آن در موضع دیگر است. از این‌روی می‌توان گفت که عبارت اُمّ‌الکتاب در آیات قرآن از معنای نسبی برخوردار است و معانی متعدّدی را حَسَب جایگاه خود برمی‌تابد؛ به‌طوری که در آیه‌ای به بخشی از کتابِ نازل شده بر پیامبر اسلام (ص)، در آیه‌ی دیگری به منشأ امور تشریعی و در آیه‌ای دیگر به مرجع اموری تکوینی دلالت دارد. وجه مشترک این اصطلاح در این است که در هر سه مورد اتّصال آن به منبع الهی و وحی کاملاً روشن است.